Gıda Bülteni olarak yaklaşık 1 yıl önce “kışın domates yenir mi?” sorusunu mevsimsellik penceresinden ele almış ve açık tarlada güneşle olgunlaşan yaz domatesinin besleyicilik ve kimyasal yük açısından avantajlı olabileceğini vurgulamıştık.
Sera domatesi sağlıklı mı?
Ancak yeni bilimsel veriler, bu tartışmaya yeni bir boyut katabilecek nitelikte. Türkiye’de 10 ilde yapılan 2024 tarihli bir kıyaslama çalışması, sera domateslerinin (Manganez) birçok mineral elementte tarla domateslerinden daha yüksek değerlere sahip olabildiğini bildiriyor.
Sera domatesi mi tarla domatesi mi daha besleyici?
Notulae Botanicae Horti Agrobotanici dergisinde yayımlanan Özyiğit ve arkadaşlarının (2024) çalışmasında, Türkiye’nin 10 farklı noktasından sera ve tarla domatesleri toplanarak makro ve mikro element profilleri karşılaştırılmış.
Sonuçlara göre; Bor, Kalsiyum, Bakır, Çinko, Demir, Potasyum ve Magnezyum gibi elementlerde, incelenen lokasyonların büyük bölümünde sera domatesleri daha yüksek değerlere sahip.
Araştırmacılar, bunun en olası nedenlerinden birini seralarda üretim ve gübrelemenin daha “yoğun ve kontrollü” yürütülmesi olduğunu belirtmiş.
Domatesteki likopen nedir, likopen ne işe yarar?
Tabii domatesteki mineraller besleyicilik açısından tek parametre değil. Başta likopen olmak üzere antioksidan etkisi yüksek fito kimyasalların ve tarla ile seradaki pestisit kalıntı farkının da ölçülmesi gerekir. Ancak çalışma sadece minerallerle sınırlı.
Domatesin kanser önleyici özelliklerini ele alan birçok incelemede likopen bileşenine odaklanılıyor. Domateslerde ve domates ürünlerinde bulunan kırmızı bir pigment olan likopen, antioksidan ve serbest radikal temizleme aktivitesine sahip özelliğiyle kanserden koruyucu bileşenlerden biri olarak değerlendiriliyor.
LikopEn kanser kalkanı
İnsan vücudu, alınan likopenin önemli bir kısmını (%23-24) emiyor ve bu da 12-33 günlük yarı ömürle kan plazmasında, karaciğerde ve diğer dokularda dolaşarak birikiyor. Yani bir vücudumuzda bir kanser kalkanı görevi görüyor.
Domates ve β-karoten
Likopen, domateslerde bulunan temel antioksidan. Bununla birlikte domatesler önemli bir provitamin olan; β-karoten de içerir.
KIŞIN DOMATES YENİR Mİ?
Domates ve “besleyicilik” denildiğinde çoğu zaman akla C vitamini ve likopen gibi bileşenler gelse de, mineral içerik de sağlıklı beslenmenin önemli bir parçası.
Türkiye'de yapılan çalışma, hem sera hem tarla domateslerinin özellikle potasyum, magnezyum, bakır ve manganez gibi elementlerde günlük ihtiyaca anlamlı katkı sağlayabildiğini; bazı bölgelerden gelen domateslerin mineral profili bakımından daha “zengin” olabildiğini belirtiyor.
TARLA DOMATESİ Mİ SERA DOMATESİ Mİ?
Domatesin sağlık değerini belirleyen çerçeve ise daha geniş. Yetiştirme koşullarında ışık şiddeti, su mevcudiyeti, sıcaklık, tuzluluk, yetiştirme ortamı ve olgunluk aşaması, domateslerdeki antioksidan ve fitokimyasalların (likopen, fenolikler vb.) birikimini değiştirebiliyor.
Kuraklık/ısı gibi stres koşulları verimi düşürürken, bazı durumlarda karotenoid ve antioksidan enzim aktivitesini artırabilen mekanizmaları tetikleyebiliyor. Yine UV maruziyetinin fenolik bileşikleri artırabildiği; hidroponik gibi kontrollü sistemlerde toplam likopen ve β-karotenin yükselebileceğini bildiren bulgular da literatürde yer alıyor.
SERALARDA PESTİSİT YÜKÜ DAHA FAZLA OLABİLİR!
Sera ve tarla üretimindeki en belirgin farklardan biri de pestisit kullanımında yaşanabilir. Zira Greenpeace Türkiye'nin 2021 yılında yaptığı bir çalışma, yaz mevsim dışı seralarda yapılan üretimde 3 kat daha fazla kimyasal zehir kullanıldığına işaret ediyordu.
Tabii domateste kalıntı düzeyini belirleyen asıl faktörler; üreticinin uygulama sıklığı, etken madde seçimi, hasat aralığına uyum, entegre mücadele uygulamaları ve denetim mekanizmaları.
KIŞ DOMATESİ Mİ YAZ DOMATESİ Mİ?
Serada hastalık ve zararlı baskısı farklı olabilir; fakat bu “mutlaka daha çok kalıntı” anlamına da gelmiyor. Bilinçsiz şekilde çok fazla tarım kimyasalı uygulaması yapılan seralar olabileceği gibi, tarlaya oranla çok daha az pestisit kullanılan seralar da olabilir.
Bu yeni veriler ışığında, kışın seradan gelen domatesi otomatik olarak “besinsiz” ya da “yanlış tercih” diye etiketlemek kolaycı olur.
Bu nedenle en doğru yaklaşım şu denge:
Kışın domates yiyecekseniz, “seradır, o halde kötü” ya da “tarladır, o halde iyi” diye değil; güvenilir tedarik, olgunluk (kokusu/renk/tat), uygun saklama ve doğru hazırlama gibi ölçütlerle değerlendirin.
Mevsimsellik ise hâlâ kıymetli bir pusula: çeşitlilik ve yerel ürün tüketimi, hem bütçe hem çevresel ayak izi açısından avantaj sağlayabiliyor.
